به نام خدا
آجر
مقدمه
آجرها گروهی از مصالح هستند که به صورت صنعتی تولید و جایگزین سنگ شده اند که از دیرباز مورد استفاده بوده است و قدیمی‌ترین مصالح ساخته‌ی دست بشر به شمار می‌آید.
آجرها براساس نوع مواد اولیه، روند تولید و محل مصرف به انواع متنوعی تقسیم می شوند. آجرهای رسی که اولین و فراوان ترین آنها هستند قدمت چندهزار ساله دارند.
با پیشرفت تکنولوژی و علم شیمی انواع بی شماری از آجرها با کیفیت های مختلف، ابعاد و شکل ظاهری متنوع راهی بازار شده اند.
ابعاد آجر به گونه‌ای است که به راحتی در یکدیگر قفل و بست شده است. این ویژگی‌ها باعث شده که این مصالح به منظور اجرای دهانه‌های وسیع به صورت قوس، طاق و گنبد، کارایی زیادی داشته باشد.
خواص آجر باعث شده که به عنوان مصالح پر کننده ی دیوار، سقف و ... پرمصرف ترین مصالح باشد. زیبایی آجر و الگوی حاصل از آجر چینی باعث شده است که به صورت نما در داخل و خارج بنا مورد استفاده قرار گیرد و هویت خاصی به ساختمان ببخشد.
انواع آجر
آجرهایی که امروزه اکثراً در ایران برای ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل آجر ماشینی، آجر ماشینی توپر، آجر ماشینی سوراخدار، آجر سفالی مجوف هستند. آجرها از نظر مقاومت و شکل ظاهری متفاوت بوده و بسته به مورد استفاده با ابعاد گوناگون تهیه می‌شود.
آجر بر اساس نوعی از طبقه بندی به چندین دسته تقسیم می‌شود:
1.آجر فشاری
2. آجر ماشینی
3.آجر سفالی
4.آجر لعابی
5.آجر نسوز
6.آجر ماسه آهکی
7.آجر جوش
8.آجر سیمانی
9.آجر سنتی قزاقی
آجر فشاری
این آجرها اغلب با دست قالب زده و در کوره های محلی پخته می‌شوند لذا ابعاد آنها با توجه به تجارب زیادی که در طی زمان‌های طولانی به دست آمده در حد 5/5×10×22تثبیت شده است. در حال حاضر صنعت ساختمان در ایران به مقدار وسیعی از آجرهای فشاری استفاده می‌نمایند.
این نوع آجر معمولاً در سفت کاری و زیرکاری ساختمان به کار می‌رود و به روش دستی تهیه می‌شود (آجر گری). این نوع آجر برای تمامی کارهای ساختمانی مانند کرسی چینی، گره‌چینی، طاق ضربی، دیوارهای حمال و تیغه چینی مناسب می باشد.
آجر ماشینی
آجر ماشینی یا آجر سوراخدار که بر روی سطح بزرگتر آن 8یا 10سوراخ به قطر 5/1تا 2 سانتیمتر وجود دارد جزئ آجرهای سنتی به شمار می رود. این آجرها در بازار ایران به آجرهای هشت یا ده سوراخه ماشینی معروف است . علت وجود این سوراخ‌ها این است که، در هنگام دیوارچینی ملات به طور عمودی نیز در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بیشتر دیوار شود.
جنس این نوع آجرها نسبت به آجرهای فشاری بسیار ترد و شکننده بوده و خاصیت مکندگی آن نسبت به آجر فشاری کمتر است. این آجرها به علت ترد بودن قابل تیشه‌داری نیستند و همچنین به‌دلیل اینکه خاصیت مکندگی زیادی ندارند و نمی‌توانند به خوبی به ملات بچسبند در طاق ضربی استفاده نمی‌شوند. ابعاد این نوع آجر 5/5×11×22 سانتیمتر است. اضلاع این نوع آجر گونیاتر بوده و دارای سطوح صافتری نسبت به آجرهای فشاری می باشند.
آجر سفالی
این دسه از آجرها بسته به شکل آنها در نقاط مختلف ساختمان استفاده می‌شوند.
به علت جذب کم آب در آجرهای سفالی، به منظور چسبندگی مناسب با ملات، انواع سوراخدار آنها را مورد استفاده قرار می‌دهند. از دیگر خواص آنها سبکی است که باعث بالا رفتن سرعت اجرا می‌شود. در عمل به آجرهای سفالی بلوک سفالی نیز گفته می‌شود. . بلوک‌های سفالی خود به دو دسته دیواری و سقفی تقسیم می‌شوند.
آجر لعابی
آجر لعابی از دیرباز در معماری ایرانی رایج بوده است و جزئ آجرهای سنتی به شمار می رود. از مزایای لعاب افزایش مقاومت در برابر عوامل فرسایشی و هوازدگی است، بافت صاف و صیقلی آن مانع از نفوذ آب به درون آجر می‌شود و در نتیجه آجر در برابر عوامل شیمیایی پایدارتر می‌شود.
زمان لعاب کاری آجرها معمولاً در انتهای مرحله‌ی خشک کردن است. روش کار به این صورت است که پوششی از ترکیب مواد معدنی روی یک یا چند سطح آجر پاشیده می‌شود. لعاب حل و در یک دمای مشخص در آجر نفوذ می‌کند. پس از پختن، حاصل کار یک پوشش صیقلی است. انتخاب مواد اولیه در تولید آجر لعابدار اهمیت زیادی دارد. درصورتی که مواد اولیه به صورت مناسب انتخاب نشود و ضریب انبساط و انقباض آن با آجر متفاوت باشد، لعاب ساخته شده با آن به سرعت ترک بر می‌دارد.
طبق استاندارد ایران برای آجر سنتی میزان جذب آب حداکثر 20% و حداقل 8% مجاز می باشد.
از آجر سنتی لعابدار در نمای داخلی و خارجی مساجد، ساخت محراب، رستوران های سنتی و بازسازی ساختمان های قدیمی استفاده می گردد.
زیبا شدن، افزایش مقاومت و استحکام ساختمان از جمله مزایای استفاده از آن می باشد می باشد.
آجر لعابدار در شش رنگ فیروزه ای، لاجوردی، سبز مسجدی، زرد، قهوه ای و کرم تولید و در بازار عرضه می شود. رنگ فیروزه ای و لاجوردی نسبت به سایر رنگ ها بیشترین کاربرد را دارد.
آجر نسوز
مواد اولیه و روند تولید آجر نسوز برحسب محل مصرف، حرارت کوره، محیط شیمیایی، فشار، سایش و تغییرات درجه دما متغیر است و با حداقل مواد گداز آور تهیه می‌شود. در واقع از انواع خاک‌های نسوز تهیه می‌شود.
این نوع آجر علاوه بر نمای بیرونی ساختمان? در فضاهای داخلی و مرطوب مانند حمام و آشپزخانه و حتی کف نیز قابل استفاده می باشد.
آجر ماسه آهکی
پایه مواد تشکیل دهنده‌ی آنها از سیلیکات کلسیم است. این نوع آجر ساخته شده از ترکیب آهک و ماسه سیلیسی است و در شرایط فشار و بخار شکل می‌گیرند. این آجرها نباید در محیط های اسیدی یا نمک‌های قوی قرار بگیرند. در هنگام خشک شدن منقبض می‌شوند و به علت جذب آب بیشتر نسبت به سایر آجرها در پی سازی و کرسی چینی توصیه نمی‌شود.
آجر جوش
آجر جوش را با خاکی که در گرمای بیش از هزار درجه خمیری نشود می‌پزند و آن را بیشتر در کوره نگه می‌دارند تا دانه‌های خاک کمی عرق کرده و به هم بچسبند و آجر یک تکه شود. برای آنکه آجر کم عرق کند، به آن گداز آور می‌زنند، که معمولاً اکسید آهن است. اکسید آهن همچنین رنگ آجر جوشی را سرخ تا سیاه می‌کند. رنگ بهی آجر جوش از کم بودن اکسید آهن و فراوانی آهک و باز‌ها در آن است. این آجر باید سخت باشد، لاشه نشود، ترد نباشد، ترک نداشته باشد، در برابر ضربه پایداری کند و لب پر نشود، کم ساییده شود، زبر باشد، و جای ساییده شده آن نیز زبر بماند، سطح شکسته شده آن شیشه‌ای نبوده، دانه‌دانه و پر باشد، در برابر یخبندان و مواد شیمیایی پایدار باشد. . آجر جوشی که به کار فرش کردن کف سواره رو و پیاده‌رو می‌رود، باید تاب ضربه پذیری بالایی داشته باشد. خیلی کم ساییده شود، زبر بوده و پس از سایش زبر بماند. آجر جوش برای پوشش دیواره تونل‌ها و گنداب روها نیز به کار می‌رود.
آجر سیمانی
از سیمان شن و ماسه و در اشکال و اندازه های مخلف ساخته می شود.
آجر سنتی قزاقی
شیوه تولید آجر سنتی قزاقی به این صورت است که در مرحله ی اول خاک رس مرغوب را به صورت گل درآورده، گل به دست آمده را قالب زده و با دست آن را فشرده کرده پس از خشک شدن خشت در کوره با دمای بالا پخته می شود.
رنگ آجر قزاقی به مدت زمان و دمای کوره ی که آجر در آن پخته می شود بستگی دارد. آجر قزاقی در شش رنگ زرد، نارنجی، پوست پیازی، خاکی، قرمز و قرمز اخرایی تولید و در بازار عرضه می شود. آجر سنتی قزاقی به چند گروه مختلف تقسیم شده است.
انواع آجر سنتی قزاقی
براساس کاربرد و طرح آن به سه دسته زیر تقسیم شده است:
1.آجر پلاک قزاقی
2.آجر کف فرش قزاقی
3.آجر قزاقی رستیک
4.آجرهای طرح دار قزاقی
انواع آجر ها از نظر شکل
آجر توپر
در آن حجم سوراخ ها از 25 درصد حجم آجر (یا در حالت آجرهای پرسی، حجم فرورفتگی
از 20 درصد آجر ) تجاوز نمی کند. در این نوع آجر سوراخ ها کاملا یا از میان آجر عبور می کنند.
آجر سوراخ دار
آجری است که در آن حجم سوراخ هایی که از میان آجر می گذرد، از 25 درصد حجم آجر بیشتر باشد.
آجر توخالی
آجری است که در آن حجم سوراخ هایی که از میان آجر عبور می کنند از 25 درصد حجم آن بیشتر است و هیچگونه محدودیتی در ابعاد سوراخ ها وجود ندارد.
آجر متخلخل
در این آجر حجم منافذ (سوراخ های بسته شده در یک انتها) بیش از 20 درصد حجم آجر است.
نکته مورد توجه این است که آجرهای متخلخل معمولاً با روش های پرسی تولید می‌شوند و آجرهای سوراخ دار و توخالی با استفاده از روش دکسترودر (برون رونده) ساخته می‌شوند.
آجر با شکل مخصوص
آجری است که دارای شکل هندسی بغیر از مکعب مستطیل معمولی است.
انواع آجر ها از نظر نوع مصرف
آجر معمولی
آجرهایی هستند که برای کارهای عمومی ساختمان مناسب هستند و به روش دستی یا ماشینی تولید می شوند.
آجرنما
بطریق خاصی ساخته می شود تا هنگام مصرف بدون نیاز به اندودکاری یا روکش های دیگر خود، دارای ظاهر مناسبی باشد. این نوع آجر هم می تواند به روش دستی (قزاقی) یا ماشینی تولید شود.
آجر مهندسی مرغوب
این آجر دارای جسمی متراکم، پر قدرت و نیمه شیشه ای است و عمدتاً در سازه هایی با قدرت تحمل بار زیاد بکار برده می شود. این آجر منحصراً به روش ماشینی تولید می شود.
انواع آجرها از نظر کیفیت
آجر با کیفیت مناسب برای مصارف داخلی (توکار)
این آجر برای مصارف معمولی در داخل ساختمان بکار می رود.
آجر با کیفیت معمولی
این نوع آجرها دارای دوامی کمتر از آجرهای با کیفیت ویژه ولی معمولاً در نماهای خارجی ساختمان دوام کافی را خواهد داشت.
آجر با کیفیت ویژه
این نوع آجر در شرایط سخت و ویژه کاربرد دارد. مناطقی که از آب اشباع شده یا یخ زدگی ممکن است رخ دهد نظیر دیوارهای حائل، کانال های فاضلاب، فرش پیاده روها و...
انواع آجر از لحاظ رنگ
اگر از آجر در نماچینی استفاده شود، رنگ آن اهمیت پیدا می‌کند. برای استفاده در نماچینی، آجرهایی به رنگ‌های زرد کمرنگ که به آن آجر سفید می‌گویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی می‌گویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند. علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن است. کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم است نیز در رنگ آجر موثر است. از طرفی رنگ آجر مربوط به اکسید فلزاتی مانند اکسیدهای مختلف آهن است که در مواد اولیه آجر وجود دارد. برای تهیه مصالح اولیه و همچنین مراحل خشت‌زنی و خشت‌خشک‌کنی آجرهای رنگی، دقت و هزینه بیشتری به عمل می‌آید. به همین دلیل این آجرها گران تر از انواع دیگر آن هستند.
آجرهای قدیمی
این نوع آجرها در قطعات بزرگ تولید می‌شده‌اند و برخلاف تهیه به روش دستی از کیفیت مناسبی برخوردار بوده‌اند.
آجر نظامی
این نوع آجر به اندازه ی چهار آجر معمولی(5×50×50) بوده‌اند و همانطوری که از اسم آنها مشخص است، در کف سالن‌های سرباز خانه‌ها در گذشته استفاده می‌شده است.
آجر ختایی
با ابعاد(5×25×25) در ساختمان‌های قدیمی? فرش?کف حیاط و … کاربرد داشته است.
آجرتخت (چهار گوش ایرانی)
بزرگتر از آجر نظامی است که بطور عمده برای فرش کردن کف بکار برده می شود.
آجر شکری
آجر پخته که به دلیل استفاده فراوان در آب انبارها به آن آب انباری نیز می‌گفتند. این آجر کاملا پخته و رنگش شیر و شکری است.
انواع آجر تزئینی
آجر واکوب و آبمال
برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب را با ابزاری چوبی مانند ماله، واکوب می کنند سپس با دستی آغشته به آب رویه ی آن را صاف می‌کنند. آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است. نمونه قدیمی این شیوه، در آجرهای نمای گنبد قابوس دیده می‌شود.
آجر پیش بر
با توجه به طرح و نقشه تهیه شده و در اندازه‌های مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت نیمه خشک را با سیم یا چاقو به شکل مورد نظر برش داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره می‌بردند. آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده و نقش دار هستند. این آجرها در دو دسته آجر و آجر سفال تهیه می‌شوند.
آجر مهری
آجر مهری آجری است که روی آن نقش برجسته یا فرو رفته‌ای ایجاد شده است. نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرورفته عمدتاً به کمک قالب انجام می‌شده است. آجرهای سفال نقش دار، از قرن چهارم در آثار سیراف دیده شده است. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت‌های لوزی، بادامی، ستاره‌ای شکل و چلیپا ساخته می‌شوند. از مسجد جامع گناباد در دوران سلجوقی، آجرهای نقش برجسته و مشبک با نقش‌های هندسی در شکل‌های مربع و مستطیل بدست آمده است.
آجر تراش
در قدیم آجرتراشان در پای کار، قطعه‌های گوناگون پاره آجر را با تیشه آماده می‌کردند. این کار از دوران سلجوقی آغاز شده و در دوره صفویه به تکامل رسیده است. در گذشته، کار تراش آجر بر روی آجرهای چهارگوش صورت می‌گرفت؛ ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی، به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام می‌گیرد و کمتر نمونه‌ای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش، دیده شده است.
آجرهای تزئینی قالبی و تراش
این گونه آجرها که در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفته‌اند، خاص دوران قاجار هستند. این آجرها در در نما و بخش‌های مختلف چون پایه ستون‌ها، سر ستون‌ها، حاشیه‌ها و … کاربرد داشته‌اند. این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده‌اند.
آجر آبساب
آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن در آب می‌خیسانند و کناره آن را به وسیله ی ماسه ی بادی یا گرد آجر و … می‌سابیدند. این روش به نما جلوه می‌دهد ولی توان آجر را از بین می‌برد. رونق این شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونه ی این نوع آجرها در گنبد سلطانیه زنجان استفاده شده است.
کاربرد آجر در معماری داخلی
آجر یکی از مصالحی است که استفاده از آن، حسی طبیعی را در فضای داخلی ایجاد می کند. آجر به دلیل رنگ متنوع اش از قرمز تیره تا زرد کم رنگ، می تواند نماهای متفاوت با حس های متفاوت را در طراحی داخلی ایجاد کند.
کاربرد آجر با طیف رنگی قرمز، می تواند حس گرما بخشی را در فضای داخل تقویت کند و در مناطق همیشه سرد می تواند انتخاب مناسبی برای پوشش دیوار باشد.
برخلاف بسیاری از مصالح که نیاز به روکش خارجی یا یک لایه از اندود برای نمای نهایی خود دارند، آجر یکی از مصالحی است که می تواند دست نخورده و بدون هیچ پوشش نهایی، در فضای داخلی استفاده شود.
امروزه در طراحی و یا بازسازی فضاهای داخلی چهره ی آجرهای آسیب دیده یا رنگ می شود و یا همان طور دست نخورده باقی می ماند.
برای تاکید کردن بر یک دیوار و یا ایجاد یک نقطه ی کانونی می توان از پوشش آجر استفاده نمود.
